بخت با دریاچه یار می گردد؟ - زنگ قلاب بافی

این روزها با گذشت هشت سال هنوز بحث بر سر موفقیت عملکرد دولت درباره دریاچه ارومیه بسیار است.

مخالفانی هستند که باور دارند تغییر شرایط دریاچه را باید پای ترسالی چند سال گذشته نوشت و موافقان اما معتقدند کارهای بنیادینی انجام شده که حالا وقت بهره وری از این فعالیت هاست.

پیش از این طی گزارشی نگاهی به اولویت های دولت آینده در زمینه بحران آب داشتیم و حالا سعی داریم در این گزارش در پی پاسخ این پرسش محوری برویم که دولت سیزدهم برای دریاچه ارومیه چه کاری باید بکند؟ بدیهی است که بخشی از بدنه پاسخ به کارهایی که باید انجام بدهیم نقد عملکرد دولت های دوازدهم درباره احیای دریاچه ارومیه است اما سعی کردیم نگاه منتقدانه را در روزهای پایانی عمر دولت کنار بگذاریم و بیشتر کوشش کنیم تا پاسخی کارشناسانه از آنچه باید انجام دهیم به دست آوریم.

برای فهم بیشتر آنچه کارشناسان در پاسخ به این که دولت تازه درباره دریاچه ارومیه چه کاری باید انجام دهد باید شمایلی از شرایط کنونی دریاچه ارومیه را در دست داشت؛ این که چه اتفاقاتی در هشت سال گذشته افتاده را کنار بگذاریم و ببینیم همین امروز حال و روز دریاچه ارومیه چگونه است.

براساس آخرین اطلاعات ستاد احیای دریاچه ارومیه درحال حاضر تراز این دریاچه 1271.25 متر، سطح آن 3405کیلومتر مربع و حجم آب آن 4.7 میلیارد مترمکعب گزارش شده؛ البته که مقایسه این آمار با اعداد و ارقام سال گذشته نشان می دهد که سال جاری تراز، سطح و حجم آب دریاچه ارومیه کاهش یافته است. به اسم مثال سال گذشته در همین بازه زمانی دریاچه ارومیه بیش از 6میلیارد متر مکعب آب داشته است.

چرایی این تغییرات البته که موضوع بحث این گزارش نیست اما همین چند روز پیش مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه به صورت تلویحی کاهش 20تا35درصدی بارش ها در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و بعلاوه عدم پرداخت 65درصدی حقآبه دریاچه از سوی وزارت نیرو را از عوامل این تغییرات آماری دانسته بود. تجریشی با توجه به همه این موارد معتقد است دولت آینده باید به سمت صرفه جویی آب در بخش کشاورزی و دریافت حقآبه تالاب ها از وزارت نیرو حرکت کند.

آن طور که از حرف های او می توان متوجه شد دولت یازدهم و دوازدهم با وجودی که نتوانسته است حقآبه دریاچه ارومیه را حتی از وزارت نیروی خود دولت طلب کند اما با وضع قوانینی توانسته سازوکار شکایت قانونی نسبت به عدم پرداخت حقآبه ها را فراهم کند!

فیل در تاریکی

حکایت شیرین فیل در تاریکی را ما از زبان مولانا شنیده ایم اما به گفته یکی از مدرسان منابع آب، فعالیت دولت پیشین درباره دریاچه ارومیه با درصد بالایی شبیه به همان قصه مولاناست.

به این مفهوم که هر کسی به بخشی از چالش های مرتبط با دریاچه ارومیه ورود پیدا نموده و فقط به یک بخش این چالش اشراف دارد و راه حلهایش معطوف به یک حوزه و بخش است.

به باور کارشناسان اولین کاری که دولت سیزدهم در راستای احیای دریاچه ارومیه باید انجام دهد کلان نگری در فعالیت هایی است که تا امروز انجام شده است.

این نگاه را می توان در حرف های مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه هم دید. او معتقد است برای ادامه فرایند احیای دریاچه ارومیه در دولت سیزدهم سناریوهای مختلفی در نظر

گرفته شده است.

به گفته تجریشی یکی از این سناریوها ایجاد مرکز آینده پژوهی دریاچه ارومیه است. این مرکز پس از اتمام کار ستاد احیا به کار پایش و نظارت بر دریاچه ارومیه خواهد پرداخت و سطح دریاچه، تراز و حجم آب آن و توسعه اراضی کشاورزی و... را به نمایندگان مجلس و رئیس جمهوری گزارش می دهد.

خطر بخشی نگری

کوشش برای گرفتن حقآبه دریاچه ارومیه از وزارت نیرو، تونل انتقال آب کانی سیب، جلوگیری از احداث سدسازی های تازه، تغییر رویه کشاورزی و مکانیزه شدن کشت، توجیه جوامع بومی و محلی برای توسعه کشت گلخانه ای، اصلاح الگوی مصرف و... به باور بسیاری از کارشناسان ذیل مباحث کلی تری قرار می گیرند که دولت سیزدهم درباره احیای دریاچه ارومیه باید به کار گیرد. مباحثی که به باور بعضی از کارشناسان زمینه آن در دولت های یازدهم و دوازدهم فراهم شده با ذکر این نکته مهم که بعضی از این زمینه ها با روش آزمون و خطا و تحمیل هزینه های بسیاری به دست آمده است.

مسعود باقرزاده کریمی، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب های سازمان محیط زیست هم از کارشناسانی است که معتقد است: درباره دریاچه ارومیه ظرفیتی ایجادشده و آن هم مرهون این است که ما تمام اشتباهات و تجاربمان را انجام دادیم.

به باور او دولت سیزدهم حالا اندوخته های زیادی در دست دارد که بخواهد احیای دریاچه ارومیه را به خاتمه برساند اما چالش هایی هم در پیش رو دارد که باید آن را به خاتمه برساند.

باقرزاده کریمی به جام جم می گوید: چالش این است که کماکان باوجود این که ما چه به لحاظ اقلیمی و چه به لحاظ توسعه کشاورزی با کم آبی مواجهیم هنوز نتوانسته ایم آن تفکر مناسب را پیاده کنیم. به این مفهوم که وزارت کشاورزی و وزارت نیرو و بقیه دستگاه ها دور یک میز می نشینند و تصمیم می گیرند اما وقتی بر سر کار خودشان می فرایند باز هم نگاه بخشی خودشان را پیاده می نمایند. هر دولتی اگر بتواند این چالش را حل نماید که تفکر حوزه ای را چه به لحاظ جغرافیایی و چه موضوعی چاره اندیشی کند راه برای احیای دریاچه هموارتر خواهد شد.

از حکمرانی آب تا پشتوانه قدرت

در کلام دیگر کارشناس حوزه آب هم مسائل کلی تر به اسم راه حل اصلی پیش روی دولت سیزدهم واقع شده است. رضا مکنون، عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر و کارشناس حوزه آب معتقد است: تحلیل و ارزیابی حکمرانی دریاچه ارومیه می تواند در اولویت فعالیت دولت سیزدهم دراین باره قرار گیرد.

به باور او هم آب مساله ای فرابخشی است و دراین باره باید جامع نگری وجود داشته باشد. او به جام جم می گوید: درباره آب هم شاهد مباحثی سیاسی هستیم و هم این مساله ابعاد پررنگ اجتماعی دارد و به همین علت این مجموعه ها باید به صورت کلان تری دیده گردد. به نظرم ساختاری که در دولت قبل درباره دریاچه ارومیه ارائه شد فقط حکمرانی حوضه آبریز دریاچه ارومیه بود و توجهی به ابعاد دیگر حکمرانی آب نداشت.

نقد عملکردی دولت یازدهم و دوازدهم در حکمرانی آب به نوعی اولویت اولیه فعالیت دولت آینده از زبان رضا مکنون است.

او با همین رویه معتقد است باید ضعف های عملکردی دولت گذشته را جزو اولویت های دولت آینده در احیای دریاچه ارومیه در نظر بگیریم.

این کارشناس حوزه آب درباره یکی دیگر از اولویت های دولت آینده به جام جم می گوید: یکی از کارهایی که دولت سیزدهم باید در اجرا و استحکام آن بکوشد وجود پشتوانه ملی برای انجام فعالیت هایش است. پشتوانه ای که احیای دریاچه ارومیه را در حد عزم و اراده ملی و سیاسی به سطح اول مطالبات بکشاند. به همین علت ستاد مرکزی باید صاحب پشتوانه ای در میزان یکی از مراجع قدرت در ایران باشد و بدیهی است که وقتی از مرکزیت قدرت حرف می زنیم منظور وزیر یک دولت نیست.

این نکته رضا مکنون وقتی مهم تر است که بدانیم. عیسی کلانتری بارها از این گفته بود که معصومه ابتکار نتوانسته حقآبه دریاچه ارومیه را از دستگاه های مربوطه بگیرد و از قرار این کار از عهده رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط زیست برنمی آمده است اما جالب این که همین چند روز پیش مسعود تجریشی اسم کرد: وزارت نیرو حدود 65درصد حقآبه دریاچه ارومیه را طی سال آبی جاری پرداخت ننموده است!

در نگاه رضا مکنون سومین کار دولت آینده پیرامون احیای دریاچه ارومیه ورود جامعه دانشگاهی به حوزه تصمیم گیری است. او معتقد است تا وقتی دولت ها باوری به تاثیر دانش در این زمینه نداشته باشند و تصمیمات را فقط براساس مصالح جوامع محلی یا نهادها و توسعه بگیرند و توجهی به داده های علمی در نحوه تصمیم گیری نداشته باشند نمی توان امیدی به احیای دریاچه ارومیه داشت.

چند پیشنهاد برای دولت سیزدهم

هم در آمارهای ستاد احیا و هم در کلام کارشناسان مستقل می توان به راه حلهایی برای دولت آینده در راستای احیای دریاچه ارومیه رسید. راه حلهایی که می توان آنها را جزو اولویت های دولت آینده در این زمینه محسوب کرد.

به اسم مثال رضا مکنون معتقد است اصلاح الگوی کشت و همزمان صرفه جویی در مصرف آب می تواند به اسم راه حلی موثر در این زمینه باشد. او معتقد است می توان حدود 28میلیارد متر مکعب در کشاورزی صرفه جویی کرد بدون این که فراوری کاهش داشته باشد.

مسعود باقرزاده کریمی باور دارد اگر بتوان چالش های و مسائل اجتماعی پیرامون دریاچه ارومیه را حل کرد حتی همان بارندگی های انجام شده هم می تواند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه موثر باشد.

مسعود تجریشی براساس آمارهای ستاد احیا معتقد است ما باید حدود 950میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه صرفه جویی کنیم که طی سال آبی گذشته حدود 450میلیون مترمکعب از این اندازه محقق شده اما نکته مهم این که با توجه هزینه های اقتصادی گزافی که در این راه خرج شده هر عقبگردی در زمینه احیای دریاچه ارومیه می تواند نه تنها به نابودی کامل این دریاچه بینجامد که باعث خالی ازسکنه شدن بسیاری از روستاهای غرب کشور به واسطه توفان های گردوغبار و نمک خواهد شد.

میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه خبرنگاران