تقویم جلالی هجری خورشیدی ایران ؛ دقیقترین گاهشماری دنیا - زنگ قلاب بافی

سال تقویم فرس قدیم شمسی 365 روز، شامل 12 ماه 30 شبانه روزی و 5 شبانه روز اضافی بود. با آغاز بهار آغاز می شد. در این تقویم روزهای ماه با اعداد 1 تا 30 معین می شد و شبانه روز از لحظه طلوع خورشید آغاز و در لحظه طلوع خورشید روز بعد سرانجام می یافت. برای احتساب دقیق کسر شبانه روز سال شمسی، به منظور نگاهداشتن روز اول سال در آغاز بهار، از دوره کبیسه 1508 سالی استفاده می شد که شامل 365 شبانه روز کبیسه به صورت 12 کبیسه 30 شبانه روزی و یک کبیسه 5 شبانه روزی بود. روش اجرای کبیسه یادشده بدین صورت بود که دوره 1508 سال را به 13 دوره کوتاه 116 سالی تقسیم می کردند. در سرانجام 12 دوره کوتاه کبیسه ای 30 شبانه روزی (یعنی هر دوره کوتاه شامل 115 سال 12 ماهه و سال آخر دوره 13 ماهه بود) و در سرانجام دوره کوتاه سیزدهم، یک کبیسه 5 شبانه روزی، به نام بهیزک یا وهیگک، اجرا می شد. این قاعده کبیسه برای مدت میانه سال فرس قدیم مدت 2420/365 شبانه روز به دست می دهد که حدود 0004/0 شبانه روز (حدود 35 ثانیه) کوچک تر از مدت سال اعتدالی در آن ایام است.

تقویم پارسی باستان

بعد از تقویم فرس قدیم، تقویم پارسی باستان یا تقویم هخامنشی در ایران متداول شد. معین نیست این تقویم از چه زمانی در ایران متداول بود، ولی در اسناد و کتیبه های دوره هخامنشی از آن نام برده شده است. سال تقویم پارسی باستان، شمسی 365 شبانه روزی، شامل 12 ماه 30 شبانه روزی و 5 شبانه روز اضافی بود و ظاهرا با آغاز فصل پاییز آغاز می شد. از مبداء تاریخ گذاری، روش اجرای کبیسه ها و سایر ویژگی های این تقویم اطلاعات روشنی در دست نیست. در حال حاضر فقط ترتیب و نام 9 ماه تقویم پارسی باستان به دست آمده از کتیبه های داریوش اول در دست است که در جدول همراه با تطابق آن ها با فصول مختلف سال بیان شده است. شایان ذکر است در تقویم پارسی باستان، تاریخ با ذکر شماره روز ماه بعد از نام ماه مورد نظر بیان می شد. برای مثال، روز دهم ماه انامک به صورت از ماه انامک ده روز گذشته است، بیان می شد. به علاوه آخرین روز ماه را جیمن یا خشمین می نامیدند.

شماره نام فصل

پاییز:

1- باغیادیش 2- آدوکنیش 3-آثریادی

زمستان:

1- انامک 2- مرغزن 3- وی یخن

بهار:

1-... 2-ثورواهر 3- ثایگرچیش

تابستان:

1- گرمپد 2-... 3-...

تقویم اوستایی

تقویم پارسی باستان در اواخر سلطنت کمبوجیه یا اوایل سلطنت داریوش اول، حدود سال 1145 هجری شمسی قبل از هجرت منسوخ و تقویم اوستایی جایگزین آن شد. سال تقویم اوستایی 365 شبانه روزی، شامل12 ماه 30 شبانه روزی و 5 شبانه روز اضافی موسوم به پنجه یا اندرگاه بود که به آخر سال اضافه می شد. در نام گذاری ماههای این تقویم از یکی از القاب اهورامزدا، یعنی دی و پانزده تن از فرشتگان و یاوران اهورامزدا استفاده شد. در تقویم اوستایی هفته وجود نداشت، ولی هر روز دارای نام مخصوصی بود و از لحظه طلوع خورشید آغاز می گردد. ترتیب و نام روزهای ماه های تقویم اوستایی در ادامه بیان خواهد شد. به علاوه در نام گذاری روزهای ماه از نام های سال نیز استفاده شد و رسم بر این بود که در هر ماه، در روز هم نام با آن ماه جشن ویژه ای برپا می کردند؛ بنابراین، در تقویم اوستایی برای بیان تاریخ از نام روز و ماه استفاده می شد. برای مثال، دوم اردیبهشت ماه را بهمن روز اردیبهشت ماه می گفتند.

شماره نام

1- فروردین

2-اردیبهشت

3- خرداد

4- تیر

5- امرداد

6- شهریور

7- مهر

8-آبان

9- آذر

10- دی

11-بهمن

12- اسفندارمذ (اسپندارمذ)

در آن ایام، مدت سال اعتدالی را برابر 25/365 شبانه روز در نظر می گرفتند، ولی مدت سال تقویم اوستایی برابر 365 شبانه روز، در نتیجه 25/0 شبانه روز کوتاه تر از مدت سال اعتدالی بود. ازاین رو، اول فروردین تقویم اوستایی (که آغاز بهار تقویمی این تقویم نیز است) هر سال به مدت 25/0 شبانه روز و در هر 120 سال یک ماه 30 شبانه روزی (120*0/25=30) زودتر از آغاز بهار طبیعی آغاز می شد. بدیهی است که این جابه جایی برای سایر فصول تقویمی نیز صادق بود؛ بنابراین در هر 120 سال، فصول تقویم اوستایی یک ماه تقویمی زودتر از فصول طبیعی هم نام آغاز می شد. برای مثال 360 سال بعد از سالی که آغاز بهار تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق بود، آغاز تابستان تقویمی بر آغاز بهار طبیعی منطبق می گردد.

از سوی دیگر در هر روز سال تقویم اوستایی، آیین های مذهبی ویژه ای اجرا می شد. در این صورت، اجرای کبیسه یک شبانه روز در هر چهار سال سبب تغییر شماره روزهای سال را در پی داشت. ازاین رو، اجرای کبیسه یک شبانه روز در هر چهار سال ممکن نبود. برای رفع این مشکل و تثبیت اول فروردین تقویم اوستایی بر آغاز بهار طبیعی، به ناچار، در هر 120 سال یک ماه 30 شبانه روزی کبیسه اجرا می کردند و ماه کبیسه، به ترتیب به آخر اولین، دومین، سومین،... و دوازدهمین ماه سال اضافه می شد، نام ماه کبیسه از نام همان ماهی گرفته می شد که در پی آن قرار می گرفت. بنابراین در 120 سال اول دو ماه با نام فروردین، در 120 سال دوم دو ماه با نام اردیبهشت،... و در 120 سال دوازدهم دو ماه با نام اسفندارمذ وجود داشت. برای معین بودن ماهی که می باید در سرانجام 120 سال تکرار گردد، 5 شبانه روز اضافی سال به آخر همان ماه افزوده می شد. ماه کبیسه را بهیزک و سال13 ماهی را سال بهیزکی می نامیدند. همان طور که اشاره شد این قانون کبیسه را برای دستیابی به مدت میانه سال تقویم اوستایی برابر مدت سال اعتدالی فرض شده، یعنی 25/365 شبانه روز، اجرا می کردند. مدت سال تقویمی تقویم اوستایی حدود 0077/0 شبانه روز طولانی تر از مدت سال اعتدالی آن موقع است و همانگونه که ذکر شد، قانون کبیسه تقویم اوستایی معادل یک شبانه روز کبیسه در هر چهار سال است. از این قانون حدود 500 سال بعد، به دستور ژول سزار، در تقویم روم باستان استفاده شد.

تقویم فرسی

در دوره ساسانیان، از تقویم اوستایی با مبداء تاریخ گذاری سال جلوس به سلطنت شاهان ساسانی استفاده می شد و آن را تقویم فرسی می نامیدند. بنابراین، تقویم فرسی دارای 12 ماه 30 شبانه روزی، با ترتییب و نام ماه های تقویم اوستایی و 5 شبانه روز اضافی، موسوم به خمسه مسترقه، بود.خمسه مسترقه به آخر ماه آبان یا اسفندارمذ (اسفند) افزوده می شد. آخرین مبداء تاریخ گذاری تقویم فرسی سال جلوس به سلطنت یزدگردسوم، مطابق سال 11 هجری قمری، سال 11 هجری شمسی و سال 632 میلادی ژولی بود. با کشته شدن یزدگرد سوم در سال 31 هجری قمری مبداء تاریخ گذاری دیگری وضع نشد، ولی تقویم فرسی با مبداء تاریخ گذاری سال جلوس به سلطنت یزدگرد سوم با نام تقویم یزدگردی، نزد ایرانیان محفوظ ماند. ایرانیان از تقویم یزدگردی بدون اجرای کبیسه استفاده می کردند. اجرا نکردن کبیسه های تقویم یزدگردی سبب شد تا فصول این تقویم در هر چهار سال یک شبانه روز زودتر از فصول طبیعی آغاز گردد. برای مثال، آغاز بهار طبیعی سال 1308 هجری شمسی مطابق 15 آبان 1298 تقویم یزدگردی و آغاز بهار سال 1361 هجری شمسی مطابق 28 آبان 1351 تقویم یزدگردی می گردد. در این صورت، آغاز بهار تقویم یزدگردی ، در مدت 53 سال، 31 شبانه روز زودتر از بهار طبیعی فرا می رسید.

تقویم جلالی

اول فروردین تقویم یزدگردی، علی رغم اصلاحات تقویمی به عمل آمده از سوی خلفای اسلامی بر بهار منطبق نشد. ایرانیان با آگاهی از مسائل مترتب از آن، همیشه درصدد اصلاح دقیق تقویم خود بودند. به همین جهت، سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان 18 فروردین 444 یزدگردی (مطابق 8 رجب 467 و 14 اسفند453 هجری شمسی) هیئتی متشکل از عبدالرحمن خازنی، حکیم ابوالعباس لوکری، ابوالمظفر اسفزاری، میمون بن نجیب واسطی، ابن کوشک بیهقی، بهرام (منجم مخصوص ملکشاه) و عمر خیام نیشابوری (منجم جوان، متولد سه شنبه 8 خرداد 420 هجری شمسی) را مأمور اصلاح تقویم یزدگردی کرد.

این هیئت، پس از چهار سال رصد و محاسبه، دریافت که نوروز سال 448 یزدگردی 18 شبانه روز زودتر از بهار طبیعی آغاز شده است. به منظور انطباق نوروز تقویم یزدگردی بر آغاز بهار، با کبیسه کردن 18 شبانه روز، 19فروردین 448 یزدگردی، نوروز اعلام شد و آن را نوروز سلطانی نامیدند. تقویم اصلاح شده را، به لقب جلال الدین ملکشاه سلجوقی، تقویم جلالی و سال 448 یزدگردی را که دربرگیرنده 383 شبانه روز بود، سال کبیسه ملکشاهی نام گذاری کردند. مبداء تاریخ گذاری تقویم جلالی (یا آغاز سال یک جلالی) مطابق آدینه اول فروردین 458 هجری شمسی، 15 مارس 1079 میلادی ژولی، 19 فروردین 448 یزدگردی و 10 رمضان 471 ذکر شد. البته بعضی از محققان مبداء تاریخ گذاری تقویم جلالی را مطابق آدینه 9 رمضان 471 اعلام کردند (ریاح، عبدالهی، بیرشک) و طبق نظر دیگر، 8 رمضان. علت اختلاف تاریخ هجری قمری در مبداء تاریخ گذاری جلالی آن است که در گذشته از تقویم هجری قمری قراردادی، با قواعد اجرای کبیسه متفاوت استفاده می شد (که در آن ماههای قمری، به طور قراردادی، متناوبا 30 و 29 شبانه روزی در نظر گرفته می شوند و به منظور کاهش خطای تاریخ در آن کبیسه اجرا می نمایند).

برای تثبیت همیشگی نوروز در آغاز بهار طبیعی، مقرر شد که آغاز سال روزی باشد که در نصف النهار مربوط به آن، خورشید به برج حمل رسیده باشد، مشروط بر اینکه تا نصف النهار آن روز، خورشید در اولین درجه برج حمل و در نصف النهار روز پیش در برج حوت بوده باشد. با این قاعده مشخص آغاز سال نو، کبیسه های تقویم جلالی هر 4 یا 5 سال اتفاق می افتند.

تقویم جلالی شامل 12 ماه 30 شبانه روزی و 5 یا 6 شبانه روز اضافی بود، روزهای اضافی به آخر برج حوت (اسفندارمذ) افزوده می شد. ملاحظه می گردد که در تقویم جلالی، آغاز سال نو به یاری شرایط خورشید نسبت به برج حمل مشخص می گردد. به این علت که در مسائل سیاسی از نام بروج دوازده گانه منطقه البروج به جای نام ماههای تقویم یزدگردی استفاده می شد، ولی در محافل فرهنگی ادبی و عرفی، ماهها با نام ماههای تقویم اوستایی به اضافه کلمه جلالی، نظیر فروردین ماه جلالی، نامیده می شدند. اسامی و ترتیب بروج دوازده گانه عبارت اند از: حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، اندازه، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت.

تقویم هجری شمسی برجی

از سال 1259 هجری شمسی، تقویم هجری شمسی برجی در کنار تقویمهای هجری قمری، جلالی، ترکی- مغولی و غیره، به طور غیررسمی در ایران رواج یافت و در سال 1289 هجری شمسی، طبق ماده 3 محاسبات عمومی مصوب 21 صفر 1329 (مطابق 2 حوت 1289) دوره دوم مجلس شورای ملی، تقویم رسمی ایران شد. مبداء تاریخ گذاری تقویم هجری شمسی برجی آغاز بهار سال هجرت حضرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه است. آغاز سال تقویم یادشده با قاعده مشخص آغاز سال تقویم جلالی معین می گردد. بنابراین، اول فروردین تقویم هجری شمسی برجی، همیشه بر آغاز بهار طبیعی منطبق است، مدت سال آن در سال های عادی 365 شبانه روز و در سال های کبیسه 366 شبانه روز است و کبیسه های آن هر 4 یا 5 سال اتفاق می افتند. نام ماههای تقویم هجری شمسی برجی نام 12 صورت فلکی چندهزار سال پیش منطقه البروج است و از همین رو برج نامیده شده اند.

تعداد شبانه روز هر برج برابر مدت حرکت مرکز قرص خورشید در صورت فلکی مربوطه است و به علت حرکت سالانه ظاهری غیریکنواخت خورشید روی دایره البروج و تغییر انحراف کمان پیموده شده، روزانه به وسیله خورشید نسبت به استوای سماوی، از 29 تا30 شبانه روز تغییر می نماید و حتی امکان تغییر مدت یک برج از سالی به سال دیگر وجود دارد. نام بروج و معادل فارسی آن ها همراه با تعداد شبانه روز ممکن در جدول زیر آمده است. تقویم هجری شمسی برجی در فروردین ماه 1304 هجری شمسی منسوخ و تقویم هجری شمسی فعلی جایگزین آن شد.

شماره برج نام عربی برج نام فارسی برج تعداد شبانه روز

1- حمل- بره (30 یا 31)

2- ثور- گاو (31 یا32)

3- جوزا- دوپیکر (31 یا 32)

4- سرطان- خرچنگ (31 یا 32)

5- اسد- شیر (31 یا 32)

6- سنبله- خوشه (دوشیزه) (30 یا31)

7- اندازه- ترازو (30 یا 31)

8- عقرب - کژدم (29 یا 30)

9- قوس- کمان (29 یا 30)

10- جدی- بزغاله (29 یا 30)

11- دلو- سقا (آبریز) (29 یا 30)

12- حوت- ماهی (دو ماهی) (29 یا 30)

تقویم هجری شمسی

تقویم هجری شمسی، بنا بر قانون مصوب سه شنبه 11 فروردین 1304 هجری شمسی (مطابق 31 مارس 1925 میلادی گریگوری و 6 رمضان 1343 هجری قمری) مجلس پنجم شورای ملی و اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 هجری شمسی تقویم رسمی ایران شد. مبداء آن سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه (آغاز سال روز اول بهار) بر اساس حرکات خورشید محاسبه شده و نام ماههای آن و تعداد ایام آن به قرار زیر است: 1- فروردین 31 روز؛ 2- اردیبهشت 31 روز؛ 3- خرداد 31 روز؛ 4- تیر 31 روز؛ 5- امرداد 31 روز؛ 6- شهریور 31 روز؛ 7- مهر 30 روز؛ 8- آبان 30 روز؛ 9- آذر 30 روز؛ 10- دی 30 روز؛ 11- بهمن 30 روز؛ 12- اسفند 29 روز (در سال های کبیسه 30 روز).

نوروز (اول فروردین) و کبیسه های تقویم هجری شمسی به وسیله قاعده نوروز تحویلی (محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی را برای نصف النهار رسمی ایران) مشخص می گردد. طول جغرافیایی نصف النهار رسمی ایران 5/52 درجه شرقی است. در اینجا یکی از دو حالت زیر ممکن است اتفاق بیفتد:

• الف- اگر لحظه تحویل سال، بین بعدازظهر 365 امین و قبل از ظهر 366 امین روز سال واقع گردد، 366 امین روز سال را نوروز و سال تمام شده را عادی به حساب می آورند؛
• ب- اگر لحظه تحویل سال، در بعدازظهر 366 امین روز سال واقع گردد، 367 امین روز سال را نوروز و سال تمام شده را کبیسه به حساب می آورند.

بعلاوه بر اساس اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تاریخ هجری شمسی و هجری قمری هر دو معتبر است، اما مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی است. تعطیل هفتگی نیز روز آدینه است. در میان گاهشماری های ایران چند نوع دیگر از گاهشماری که در دوران حکومتهای مختلف به علت مسائل مالی و سیاسی و رفع کردن نقایص گاهشماری ایران به وسیله حکومتهای مختلف شکل گرفت، اعم از گاهشماری خراجی و گاهشماری ترکی - مغولی و گاهشماری غازانی (خانی) که به ترتیب پس از گذر زمان و اصلاح گاهشماریهای گذشته رجحانن و دقیق ترین گاهشماری دنیا (تقویم خورشیدی) در ایران به وسیله حکیم عمر خیام شکل گرفت و در دوره های اخیر تقویم هجری خورشیدی گاهشماری ایران شد و ثابت ماند .

رجحانهای تقویم هجری شمسی

تقویم هجری شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از رجحانن و دقیق ترین تقویم های دنیا است. دلایل رجحان این تقویم را می توانیم به این ترتیب بیان کنیم:

الف- مدت سال شمسی، نوروز و کبیسه های تقویم هجری شمسی، دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی مشخص می گردد. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در دنیا است که علاوه بر کبیسه های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه های پنج ساله، باعث انطباق دائمی و دقیق تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی می گردد.

ب- تعداد روزهای ماههای تقویم هجری شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق تر، تعداد روزهای ماهها با مدت حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روز دایره البروج و عبور از دوازده صورت فلکی منطقه البروج، هماهنگی کامل دارد. مرکز خورشید، نیمه اول مدار ظاهری خود (شامل فصول بهار و تابستان) را در مدت 186 شبانه روز و نیمه دوم مدار ظاهری خود (شامل فصول پاییز و زمستان) را در سال های عادی و کبیسه به ترتیب در 179 و 180 شبانه روز طی می نماید.

نکته بسیار جالب این است که آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و آغاز شکوفایی دوباره طبیعت آغاز می گردد. در سیر تاریخچه تحول تقویم در دنیا، هرگز تقویمی که آغاز سال آن همیشه با آغاز بهار آغاز گردد، در هیچ مدرک و سند یا مأخذ نجومی، تاریخی، دینی و... ذکر نشده است.