سد کریت، شگفتی سدسازی در قرون وسطی - زنگ قلاب بافی

به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه 52 متر و عمق حوضچه آبگیر 20 متر و طول آن در قسمت تاج 52 متر است.

این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها 1/2 متر می باشد. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه کرده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سورا خ های متعددی در ارتفاع بند وجوددارد که اندازه های دقیق و متناسبی دارد . این سوراخ ها به نام قفل خوانده می شود.

بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشار های ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارد. از 2000 سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلندترین سدهای قوسی دنیا (ایزد خواست فارس، کبار قم، کریت طبس) در ایران احداث شده بودند.

در این میان سد کریت طبس به ارتفاع شصت متر برای مدت پانصد و پنجاه سال بلندترین سد دنیا محسوب میگردید و یکی از بزرگترین شاهکارهای صنعت مهندسی ساختمان به تعداد میرود. زلزله سال 1357 طبس با شدت هفت و هشت دهم ریشتر و حداکثر شتاب 0.75 گرم هم موجب خسارات عمده ای به سد نشده است. بند کریت درسال 1379 به تعداده 3523 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .

سد یا بند قدیمی کریت طبس در گذشته وظیفه مهار سیلاب ها را داشته است به نحوی که از وسایل دستی و وسایل ابتدایی اهالی بومی برای ساخت آن استفاده کرده اند. آجرهای مربعی شکل، سنگ و ساروج، آهگ و خاک رس از عمده ترین مصالح به کار رفته در سد است.

این سد در چهار مرحله ساخته شده است به نوعی که بتواند در هر مرحله هم نیاز آب زراعت روستاییان را تامین کند و هم بتواند سیلابی را که روگذری از روی سد داشته است، کنترل کند. سد کریت از نوع بتنی و قوسی با ارتفاع 24.5 متر است که برای آن 85 هزار مترمکعب بتن ریزی اجرا شده است و دارای عمق حوضچه آبگیر 20 متر، طول آن در قسمت تاج 52 متر و عرض تاج بین 120 تا 125 سانتی متر است.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد این بنا، قوسی بودن آن است، زیرا سدهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارند. در بدنه سد، دریچه و مجرایی برای انتقال آب به پشت سد وجود داشته و سوراخ های متعددی به نام قفل در ارتفاع سد وجود دارد که اندازه های دقیق و متناسبی دارند. برخلاف سدهای وزنی، شیب پایین دست قائم و شیب بالادست آن مایل است. این مسئله ظاهراً به علت صعوبت دسترسی به پایین دست سد است.

حدود 150 سال قبل چهار متر به ارتفاع سد افزوده شده و این افزایش سبب جلوگیری از متروکه شدن این سد شده است. بعد از سد، رودخانه از یک دره تنگ به طول 5 کیلومتر عبور می کند و سپس وارد دشت می شود. قبل از آنکه یک جاده دسترسی به طول 13 کیلومتر در سال 1375 احداث شود، بیش از 10 ساعت کوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود.

بنابراین کلیه مصالح لازم در محل سد تهیه می شد. یک چشمه که دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهک در محل تولید شده و به نظر می رسد که حتی غذا هم عمدتاً به وسیله شکار تأمین می شد.

دره به خصوص در نیمه پایین بسیار تنگ است (عرض دره در بستر رودخانه 2 متر است). یک دره بسیار تنگ، با دسترسی سخت برای 5 کیلومتر در پایین دست ادامه می یابد و درست در بالا دست محل ساختگاه سد قدیمی دره باز می شود. سد نو پیشنهادی به ارتفاع 87 در 10 متری بالا دست سد، دارای طول تاجی معادل 193 متر است؛ در حالی که طول تاج سد قدیمی 50 متر است. زمین شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب بندی- مخزن همانطوری که تجربه 650 سال بهره برداری از سد نشان می دهد، رضایت بخش بوده است.

مطالعات اخیر هم محل احداث سد قدیمی را به نام بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان می دهد که تمامی ساختگاهای مناسب شناسایی و به دقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب کم رودخانه که قسمت عمده آب آن از چشمه تامین می شد، هم از مزایای مهم ساختگاه است.

قدمت و تاریخچه سد کریت

در کتاب های تاریخی روایات مختلفی در مورد قدمت این سد نقل شده که برخی آن را متعلق به دوره مغول و برخی متعلق به 700 سال قبل می دانند. ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر می رسد که مهاجرت در اثر کشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگ ترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد کرده است.

در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره کرد که مغولان بسکمک از سدها و ابینه های مهم آبی را تخریب کردند و با طرح ریزی چنین بنای آبی بزرگی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهکده کریت انحصاراً مسئولیت بازسازی، نگهداری و بهره برداری از سد را به عهده داشتند. به علت تکنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان سد کریت، مجبور بودند با تکیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سدسازی را به انجام برسانند.

در تاریخ کرمان اشاره ای به تعمیر بند کریت شده است:

ملک قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود ، براین بلاد امیر و نواب تعیین نمود و بند طبس را تعمیر کرد و …

اگر چنین باشد بند کریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این نشان می دهد که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از 1000 سال است.

از طرفی پروفسور هانری گویلو که 30 سال روی قنات های ایران تحقیق کرده است، ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است.

دکتر یعقوب دانش دوست هم در مورد قدمت سد می گوید:

سد کریت بسیار قدیمی است و عده ای می گویند که در دوران پیش از اسلام و به وسیله زرتشتی ها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته ام که در کتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می دهد که این سد متعلق به 700 سال پیش است.

به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.

تابلو سد بتنی کریت (کوریت) در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.

نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین علت آن ها را حک کرده اند تا با کمک این فرشته ها، آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود.

علی شریعتی منش معاون میراث فرهنگی خراسان جنوبی، سد کریت شهرستان طبس را الگویی برای سد سازی دنیا معرفی می کند و رئیس اسبق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را از شگفت آورترین دستاوردهای بشر در مهندسی سد در قرون وسطی نامیده است.

بدیهی است که این سد حاصل کار گروهی بسیار هماهنگی بوده است. این واقعیت که اهالی دهکده کریت در آن واحد نقش کارفرما، مشاور، پیمانکار، بهره بردار و کاربر را ایفا کرده اند، تکیه بر تیم تخصصی چند رشته ای در مهندسی ارزش را تداعی می کند. احداث سد بر روی طاق برای حذف تونل انحراف حتی در قرن بیستم، یک نوآوری و روش ابتکاری و خلاقانه است.

همچنین به کار گیری برج آبگیر برای کاهش سرعت آب، استفاده از گزینه مقاوم در برابر سیلاب نمونه های عالی خلاقیت محسوب می شوند. در سد کریت هزینه های سیستم انحراف، سیستم تخلیه سیلاب و پرده آب بند به صفر کاهش داده شده است. ابعاد سازه ای هم در حداقل ممکن انتخاب شده اند. علاوه بر این با احداث مرحله ای این هزینه ها در طول عمر سد پخش شدند. بنابراین هزینه های غیر ضروری در این طرح به حداقل کاهش یافته است.

افزایش عمر مفید سد به وسیله آبشستگی رسوب و احداث مرحله ای به وضوح نشان دهنده ژرف بینی سازندگان سد در مورد هزینه های طول عمر است. تنها در قرن 19 میلادی بود که مهندسین متوجه شدند که توزیع فشار آب بر سدها به صورت مثلثی است. این واقعیت به وضوح نشان می دهد که احداث سدهای قدیمی و بخصوص سدهای بلند نیاز به اراده، تفکر و تلاش سترگی داشته است.

برای مثال تخریب سد کفرا در مصر در 4600 سال پیش آنچنان برای سدسازان مصری تلخ بود که تا 800 سال بعد سد دیگری در مصر احداث نشد. برای مقایسه، این دوره مصادف با زمان احداث بسکمک از اهرام مصر است که از عجایب هفت گانه محسوب می شوند. به علت نیاز مبرم به آب و با توجه به فنون ابتدایی 700 سال قبل، سازندگان ژرف بین و دورنگر سد کریت مجبور بودند به منظور دستیابی به یکی از بزرگترین و عجیب ترین دستاوردهای بشر در سدسازی، بر خلاقیت، اراده و شجاعت خود اتکا کنند. پیروزیت آنان نه تنها می تواند الهام بخش و راهنمای بسکمک از مهندسین آب باشد بلکه به وضوح نشان می دهد که جامع نگری، خلاقیت و نزدیکی با طبیعت جزو لاینفک مهندسی پیروز سد است.

نحوه دسترسی به سد کریت

سد کریت در رشته کوه شتری جنوب شرقی طبس واقع شده است. پس از طی مسافت 30 کیلومتر از طبس به طرف دیهوک به سه راهی روستای تاریخی چیروک می رسید و پس عبور از گردنه به طول 8 کیلومتر به سد تاریخی کریت می رسید.